سبك شناسي شعر
سبک ادبی خراسانی، سبک و شیوهٔ شاعران خراسان و ماوراءالنهر است.
ادوار سبک خراسانی
در این سبک، سه دوره را می‌توان مد نظر قرار داد:
- دورهٔ تکوین
- دورهٔ سامانی
- دورهٔ غزنوی و اوایل دورهٔ سلجوقی
ویژگی‌های سبک خراسانی
از ویژگی‌های سبک خراسانی - که به سبک ترکستانی هم معروف است- می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- آثار این سبک بر قیدها و سنّت‌های لفظی و صوری تکیه دارد.
- این آثار از تسلسل‌های منطقی معانی و شکوه الفاظ برخوردار است و به‌صورتی متین، واقعیت را به شکل دستگاهی منظم و قابل قبول نمایش می‌دهد.
- این سبک کمی قبل از سدهٔ چهارم تا سدهٔ ششم هجری قمری رواج داشت و پس از آن هم ادامه یافت.
- تشبیهات این دوره اغلب حسی است و فاقد پیچیدگی.
اشعار این سبک از حیث نوع، بیشتر قصیده و از لحاظ لفظ، ساده، روان و عاری از ترکیبات دشوار بوده و واژه‌های عربی در آن اندک است. از لحاظ معنی نیز صداقت و صراحت لهجه، تعبیرات و تشبیهات ملموس، از اختصاصات مهم این سبک است.
مضمون
مضمون بیشتر اشعار این سبک، وصف طبیعت و مدیحه و شرح فتوحات پادشاهان و گاه پندو اندرز بوده است.
از صاحبان سبک این دوره می‌توان به شاعران زیر اشاره کرد:
رودکی، شهید بلخی، ابوشکور بلخی، منجیک ترمذی، کسایی مروزی، دقیقی طوسی، فردوسی، عنصری بلخی، فرخی، غضایری رازی، عسجدی، منوچهری دامغانی، فخرالدین اسعد گرگانی، مسعود سعد سلمان، امیر معزی، ابوالفرج رونی، ناصر خسرو و سنایی غزنوی
سَبکِ عراقی
به سَبکی از شعر پارسی گفته می‌شود که از اواخر قرن ششم تا قرن نهم هجری رواج و ادامه داشته است. نام این سبک از عراق عجم گرفته شده است، اما رواج این سبک محدود به سرزمین عراق عجم نبود و در نواحی دیگر نیز رواج داشت. ابوالفرج رونی، سید حسن غزنوی و جمال‌الدین اصفهانی از بنیان‌گذاران و کمال‌الدین اصفهانی، سعدی، عراقی و حافظ از نمایندگان این سبک به شمار می روند.
تاریخچه و زمینه پیدایش
سبک عراقی با روی کارآمدن سلجوقیان در
خراسان آن روز و اتابکان در
عراق و آذربایجان به وجود آمد .در این زمان ( سده‌ی ششم ) بخش‌هایی از غرب ایران
را نیز عراق می‌گفتند اما برای تمایز با بخش میان‌رودان،
آنجا را عراق عرب و
اینجا را عراق عجم می‌نامیدند.
در این زمان گرانیگاه ادبی ایران به آذربایجان و عراق عجم منتقل شد. در این دوران
بر اثر سیاست سلجوقیان، مدارس مختلف دینی تأسیس شد . تفسیر و منطق و حکمت و ادب تازی در
این مدارس تدریس می شد . شاعران و ادیبان نیز با آن هاآشنا می شدند.
رواج
شعر پارسی در پارس و آذربایجان سبب شد که در شعر فارسی تحولی اساسی به وجود آید
این تحول را می توان قبل از همه در شعرانوری و ظهیر فاریابی مشاهده
کرد. انوری نخستین کسی است که از یک طرف قصاید و مدایح اغراق آمیز و پرصنعت را
وارد شعر کرد و از طرف دیگر غزل های لطیف و پرشور سرود. پرچم دار شیوه تازه در
ایران خاقانی و نظامی گنجوی شدند
و در عراق جمال الدین اصفهانی و
پسرش کمال الدین این شیوه را برگزیدند و سعدی و حافظ آن
را به اوج رساندند.نظامی داستانسرایی عاشقانه را به زیباترین شکل خویش به سامان
رسانید.
خصوصیات سبک
اساس سبک عراقی همان سبک خراسانی ست
با این تفاوت که در آن واژه های عربی فراوان تر شده و نیز به دلیل جا به جایی
مراکز قدرت و گسترش علوم در حوزه های آموزش علمی و فرهنگی شهرهای مختلف ایران، واژه های علمی و حِکمی و فلسفی و دینی و نجومی و پزشکی در
آثار شاعران وارد شده ورنگ و زنگ یا جلوه ی خود را به شعر شاعران سبک عراقی بخشیده
است.
در
این سبک، قصیده بیشتر
جای خود را به غزل، و سادگی و روانی و استحکام جای خود را به
لطافت و کثرت تشبیهات و
تعبیرات و کنایات زیبا
و تازه و در عین حال دقیق و باریک داد و واژه‌های عربی نیز فزونی گرفت. با ورود تصوف و عرفان در
شعر، گویندگان عارفی چون سنایی، عطار، مولوی، حافظ و ده‌ها شاعر دیگر
ظهور کردند. در ضمن مضامین اخلاقی و تربیتی و پند و اندرز جای مدایح مبالغه
آمیز را گرفت.
معانی
شعری در این شیوه تازه گذشته از مدح که
با بزرگ نمایی ها و فروتنی فراوان نسبت به ممدوح همراه
است. هجو و هزل نیز هست که بیش از دوره قبل
رواج می یابد، و کسانی مانند انوری و سوزنی سمرقندی و
خاقانی هجوهای تند و هزل های بسیار می گویند. عشق و عرفان و اخلاق از درونمایه های
رایج در این سبک است. غزل که
ابتدا انوری آن را به صورت یک نوع جدید ارائه می دهد، در شعر بیشتر شاعران این
دوره آزمایش می شود. با این همه اوج آن در غزل سعدی و حافظ جلوه گر می شود.
قالبهای شعری، گذشته از قصیده که
انوری و خاقانی و جمال الدین اصفهانی و ظهیر فاریابی آن را به اوج می رسانند، قالب
مثنوی و
غزل رواج فراوان می یابد. در پنچ گنج نظامی
گنجوی نوعی جدید از انواع ادبی را
در قالب مثنوی ارائه می دهد. شاعران فارس و اصفهان هر چند شیوه جمال الدین اصفهانی
را می پسندند اما قالب غزل را بر قالبهای دیگر ترجیح می دهند. فارس مرکز غزلسرایی
به سبک عراقی می شود. سعدی و حافظ خداوندان غزل هر یک شیوه تازه ای می آفرینند.
شیوه عراقی البته در غزل با آنچه در قصیده و مثنوی هست تفاوت دارد. توجه به زیبایی
کلمه و سادگی و خوش آهنگی که در واقع سبک خاص سعدی است در غزل تاثیر می گذارد و
کسانی مانند سلمان و خواجو و همام و اوحدی و امیرخسرو دهلوی و جامی چه
در فارس و چه در جاهای دیگر آن شیوه را در نظر دارند. با این همه حافظ تحولی بزرگ
در غرل فارسی ایجاد می کند و سبکی منتقل و آزاد که آن را سبک والا باید خواند می
آفریند. در سبک عراقی قالب مثنوی و غزل اهمیت بیشتری پیدا می کند و تا دوره های
بعد ادامه می یابد. شعر به لهجه های محلی به سبب ناامنی ها و فقر و سیه روزی مردم
فراموش شد و زبان به سوی پیچیدگی و ابهام پیش رفت.میزان زیادی کلمه‌ها و اصطلاح‌های
عربی و قرآنی و
مانند آن در شعرها و نوشته‌ها وارد شد.
سبک هندی
نمونه‌ای از سرایش شعر در ادبیات فارسی است که از قرن نهم هجری به بعد به وجود آمد. به علت استقبال دربار ادب پرور هند از شاعران پارسی گوی، و همچنین به علت عدم توجه پادشاهان صفوی به اشعار متداول مدحی، گروهی از گویندگان به هندوستان رفتند و در آنجا به کار شعر و شاعری پرداختند. اینان به‌واسطهٔ دوری از مرکز زبان و تمایل به اظهار قدرت در بیان مفاهیم و نکات دقیق و حس نوجویی و تفنن دوستی و به سبب تاثیر زبان و فرهنگ هندی و دیگر عوامل محیط، سبکی به وجود آوردند که سبک هندی نامیده می‌شود. برخی ار ادبا این سبک را سبک اصفهانی نیز نامیده‌اند. این سبک تقریبا از قرن نهم تا سیزدهم هجری ادامه داشت و از ویژگی‌های آن، تعبیرات و تشبیهات و کنایات ظریف و دقیق و باریک و ترکیبات و معانی پیچیده و دشوار را می‌توان نام برد.
سرایندگان سبک هندی
از میان گویندگانی که به این سبک شعر سروده اند نام اینان در خور ذکر است:
- کلیم کاشانی
- نظیری نیشابوری
- عرفی شیرازی
- عبدالقادر بیدل
- صائب تبریزی
- غنی کشمیری
- وحید قزوینی
- طالب آملی
- صابر کرمانی
سبک بازگشت
بازگشت ادبی
از اوایل قرن سیزدهم هجری تحولی در شعر فارسی پدید آمد و گروهی از گویندگان به سبک هندی که به تدریج به ابتذال کشیده شده بود پشت پا زدند و به پیروی از سبک شعرای قدیم از قبیل فرخی، منوچهری، انوری، خاقانی و سعدی پرداختند.
شیوهٔ شاعری این استادان را «بازگشت به سبک قدیم» نامیده‌اند.
در ادبیات، بازگشت به سبک قدیم به عنوان یک دوره محسوب می‌شود نه یک سبک خاص. چنانکه در کتاب سه جلدی (سبک شناسی) استاد ملک الشعرای بهار، انواع سبک‌های شعر فارسی، از ابتدای قرن سوم و حضور رودکی تا قرن حاضر، به چهار دسته تقسیم شده‌اند.
۱- سبک خراسانی (ترکستانی - سامانی) : از ابتدای قرن سوم تا اواخر قرن ششم.
۲- سبک عراقی : از اواخر قرن ششم تا اواسط قرن نهم. این سبک با سنایی آغاز و با عبدالرحمن جامی پایان می‌پذیرد.
۳- سبک هندی (سبک صائب) : از اواخر قرن نهم تا اواخر قرن دوازدهم. از آنجا که صائب تبریزی طلایه دار این نوع سبک است، به نام وی هم مشهور است.
(دوره بازگشت) : از اواخر قرن دوازدهم و اوایل قرن سیزدهم شروع می‌شود و تا اواسط قرن چهاردهم ادامه می‌یابد. صبای کاشانی - نشاط اصفهانی - آذر بیگدلی و آذر بیدگلی از موسسان دوره بازگشت ادبی هستند. اشعار شاعران این دوره، در بحری یکنواخت سروده شده و وزن روان و آرام آن، باب میل عامه مردم است. طبیب اصفهانی از محبوب‌ترین شاعران این دوره‌است. ابیاتی از شعر طبیب اصفهانی :
غمش در نهان خانهٔ دل نشیند به نازی که لیلی به محمل نشیند
به دنبال محمل چنان زار گریم که از گریه‌ام ناقه در گل نشیند
مرنجان دلم را که این مرغ وحشی ز بامی که برخاست مشکل نشیند
بنازم به بزم محبت که آنجا گدایی به شاهی مقابل نشیند
عجب نیست از گل که خندد به سروی که در این چمن پای در گل نشیند
۴- سبک معاصر (نیمایی - نو) : از اوایل قرن چهاردهم و با انتشار شعر "افسانه" شروع شده و تا عصر حاضر ادامه دارد. موسس آخرین سبک شعر فارسی، علی اسفندیاری مشهور به نیما یوشیج است. وی در یک انجمن ادبی ماهانه در حضور اساتید بزرگ آن زمان، اولین شعر نوی خود را که با بهره گیری از الزام وجود قافیه در شعر و نبود وزن یکسان در هر مصراع و هم چنین رعایت نکردن حدود مصراع‌ها (مصراع‌های شعر او گاه کوتاه و گاه بلند بود)سروده بود، قرائت کرد و با مخالفت‌های شدید آنها مواجه شد. نام اولین شعر نوی نیما ققنوس بود.
نمایندگان سبک
در رأس سرایندگان سبک بازگشت ادبی هستند.
دیگر شاعران این سبک عبارتند از:
ادامه در ادامه مطلب
